‘Oku kei ‘Otua mo Tonga ko hoku tofi’a 'a Tonga pe ‘ikai?

Fai 'e Dr. Etuate Saafi

'Oku malie 'etau vakai atu kihe ngaahi me'a lalahi 'oku lolotonga hoko 'i Tonga ‘ihe ngaahi ‘aho ni. 'Oku tau fifili foki pe ‘oku anga fefe ke hee pehe fau ha fonua na'e taku ne tuku ki langi meihe ngaahi tefito'i uho fakalangi (hange koe ‘ofa ‘ihe kakai moe faka’apa’apa) ‘aia na'e fatu 'aki hotau fonua, 'ae "Otua mo Tonga ko hoku tofi'a".

Lahi e ngaahi me'a 'oku hoko, 'oku ne fakalika mai, 'oku mama'o fau e hoifua 'ae 'Otua meihe ‘otumotu na’a tau tutupu hake ai. Pea neongo ‘oku ha ngali faka’ohovale ‘ae ngaahi me’a lalahi ‘oku hoko ‘i Tonga ‘ihe ngaahi aho ni, ka ‘oku mahino pe ‘oku ‘ikai ‘ohovale pe kuo hoko noa’ia pe ha me’a, ka ‘oku ‘iai ma’u pe ‘ae ‘uhinga ‘oku tupu ai 'a 'ene hoko. Ka ‘oku tonu e founga ‘oku fai kiai e muimui, ‘e lelei e iku’anga pea mo'ui 'ae kakai. Ka ‘oku hala e founga ‘oku fai kiai e muimui, ‘e kovi e iku’anga, pea mamahi e kakai 'oe fonua. ‘Oku mahino mai, na’e ‘osi ‘iai pe ngaahi faka’ilonga kihe (gradual signs) masisisisi ‘ae sosaieti fakatonga, ‘aia na’e ‘ikai fie fakatokanga’i ‘eha taha, pe ne fai e siokehe mei ai, ihe ngaahi taimi lahi kimu’a ‘ihe aho ni. 'Oku ikai ngata pe 'ihe lelei ketau kumi ha ngaahi tali (reactive measures) ke tokoni kihe fakalelei 'oe maumau kuo hoko, ka 'oku mahu'inga foki ketau fekumi kihe tupu'anga (root cause) 'oe ngaahi palopalema 'oe 'aho ni, 'aki ha'a tau sio kihe tefito 'oe palopalema, ke ta'ofi 'aki ha'ane toe hoko 'a mui ange.

Kapau tetau sio kiha nonofo ‘aha falukunga kakai iha sosaieti, ko ‘enau vaofi ange mo fekoekoe’i, koe mafana ange ia ‘enau feohi mo ‘enau feveitokai’aki pehe kihe ‘enau fe-faka’apa’apa’aki moe si'i ange ai e fai hia, kae lahi ange kihe melino moe fe'ofa'aki. Koe lahi ange ‘enau vamama’o mo ‘enau fekamaaki ihe ngaahi fatongia kehekehe ‘oe maama ko ‘eni, pehe ki hono ngaahi koloa fakamatelie, koe momoko ange ia honau va mafana (pe relationship) ‘aia ‘oku ne ohi pea mo faka’ai’ai ‘ae faka’apa’apa moe ‘ofa ‘ae kau taki kihe kakai ‘oe sosaieti. Koe ta’e’ofa ‘oku ne sipela’i mai ‘oku ‘iai e me’a ‘oku ne poloka e relationship ‘aha kakai mo honau kau taki. ‘Oku ui ‘ehe tohitapu e me’a koia koe angahala ‘aia oku taha pe founga hono solova, koe fakatomala (admission of responsibility for wrong by those responsible), fe-fakamolemole’aki (appeasement through Gods grace alone / rectify what is wrong) ‘ihe founga ‘oku fakakalisitiane pea mavahe 'ae kau taki fakataha pea moe kakai 'oe fonua meihe ngaahi 'ulungaanga ta'e faka'Otua pehe. Koe founga pe ia 'e taha 'e malava ke fakatonutonu ai hotau sosaieti 'iha founga 'oku melino. He ka 'ikai, 'oku hange leva ha fangota fai kiha kato ava, pe ko ha taha 'oku ikai fie kanisaa ma'ama'a kae kei ifi tapaka pe, ko hono kaha'u kuo sila'i.

‘Ihe himi malie ‘ae Uesiliana fa'u e toketa Molitoni, ‘oku lau ai kihe ongo la’i ‘olive ‘e ua kuo pau kena fepoupou'aki kae toki malohi ha fonua mo ne matu'uaki e oho 'ae fili, ‘aia koe Pule’anga pea moe Siasi. 'Oku talamai 'ehe ngaahi ta'e'ofa kuo hoko 'i Tonga 'ihe aho ni, kuo tosi ‘ehe angahala (konisenisi kui 'ikai kei laveili hange ha tama'i mata) ‘ae la’i ‘Olive ‘oe siasi i Tonga ‘o a’u kihe tu’unga kuo ‘ikai toe ‘iai hano le’o pe malohi pe power kene influence ‘ae leadership ‘oe fonua ke fou ‘ihe founga ‘oku totonu pea mo fakamolale kihe lelei fakalukufua ‘ae sosaieti moe kakai ‘oe fonua. 'Oku lau kiai e folofola, kiha kii falukunga kakai tokosiisii 'oku ui koe kau tauhi sipi "hired-hand", 'aia 'oku nau ilifia pea 'ikai tenau fie lea kinautolu 'aki e mo'oni kihe kau taki moe kakai, na'a mole ai honau lakanga mo 'enau vahe, kae tuku pe kakai ia kenau mate ihe ngaahi tokateline loi kuo tali 'ehe siasi. Koe sipinga taki 'eni 'oku siokita fau, ta'e faka'Otua, pea mo kui 'aupito pea koe tupu'anga ia e lahi e ngaahi tefito'i palopalema (root cause) 'oku fekuki pea mo Tonga 'ihe ngaahi 'aho ni.

Koe fatongia ‘oe taki ke 'uluaki uho 'aki 'ene mo'ui 'ae ‘ofa faka'Otua hange koe la'a kuo ungafonua, 'a 'ene 'afio Kuini Salote, Koe ‘Otua koe ‘ofa, koe ‘Otua koe morality, ‘uhinga ia oku fehi’a ai e kakai liberal-minded ihe morality he koe fakasipinga ia ‘oe Otua. Kete 'ofa ihe kakai ‘oku muimui ‘iate kita, ka ‘oku ‘ikai ko ‘ete kumi ‘ete lelei fakafo’ituitui ‘ata ‘ihe fatongia koia he koe me'a ia 'oku tupu mei ai e corruption. Koe lakanga taki koe feilaulau ‘o ha mo’ui ‘e taha ‘aki ha’ane tu'u 'i mu'a ke fepaki pea moe ngaahi ha’aha’a 'oe 'unuaki ki mu'a, kae mo’ui ha kakai ‘oku muiaki mai. ‘Oku ‘ikai koe "status pe prestige", ka koe "absolute servanthood" (koe to'o tini vai pea moe konga tauveli ke fufulu / tokoni ki hono solova e ngaahi fiema'u 'ae kakai ma'ulalo) and sacrifice. Koe taha ke tu'u 'o le'o ma'u pe 'a hono kakai, 'o mu'a ia 'ihe ene ngaahi fiema'u fakafo'ituitui 'a 'ana. Koe feilaulau li'oa 'aha mo'ui ma'aha kakai.

Kuo tau a’u mai kiha kuonga kuo hange pe siasi ha “Samisoni na’e malohi ka kuo ha’i seini’i pea kape’i hono ongo fofonga ki tu’a” (hange koe talanoa ‘ae folofola) ‘ihe talangata’a, vaivai, pea mo hono peluki holo mo fakaloea'i e ngaahi tefito’i lao ‘ae Otua ‘e ha’a faifekau mo ha’a taki-lotu, tautau tefito kihe siasi fa’e ‘i Tonga, ke nau ma’u melie fakafo'ituitui mei ai, kae ngalo ‘a Sihova  ia mo ‘ene mo’oni tu’uloa, 'ae 'uhinga na'e ui ai 'a kinautolu kihe fatongia koia.

‘Oku ‘ikai koe longoa’a ‘a Tonga ‘ihe ngaahi aho ni koe kovi ‘ae kakai, pe koe kovi ‘ae kau taki – neongo ‘oku ‘iai kotoa pe ‘etau konga kiai he ko hotau sosaieti. Koe longoa’a ‘a Tonga ‘ihe ngaahi aho ni, koe lahi e mapelupelu holo ‘ae siasi 'ihe laumalie fakafafine mo veiveiua (‘ae sino ha mai ‘oe fakamolale/Otua ‘ihe pule’anga) ‘iha ngaahi lauita’u lahi moe ‘ikai ‘iai ha kau tangata to’a mo fonu ‘ihe afi kakaha ‘ae Otua kenau kalanga ta’e toe ufi e folofola ‘ae Otua kihe funga ‘oe fonua mo hotau kakai moe kau taki.

Koe momeniti ‘oku mole ai e manavahe meihe fili kane kamata kapa e funga ‘oe fonua, koe faka’ilonga mata’a’aa ia, kuo ‘ikai toe ‘iai ha ivi ‘oe siasi ihe fonua koia. Koe faka'ilonga ia kuo fai faka-falesi pe mo faka-ouau pe 'etau lotu, kae ikai fai ihe mo'oni 'oe laumalie ma'oni'oni 'oe 'Otua mo'ui. Kuo tau lotu kitautolu kihe 'ulunganga fakafonua, fua kavenga, lakanga 'ihe siasi, li lahi ihe misinale, langa fale-lotu, ngaahi pola (ngaahi ouau), kae ngalo e talafekau ia mei loto langi 'ae laumalie ma'oni'oni 'oe Otua 'i tu'afale lotu 'o 'ikai 'iai hano le'o 'ona ia ihe temipale tapu na'e taku ko hono afio'anga. Koe hake’uta ia e kataki ‘ae Otua hono tali ‘ehe siasi fa’e ‘ae ngaahi issue ta’efakamolale kehekehe (hange koe fakasotoma) kihe lotofale ‘oe siasi, pea kuo mafasia e funga ‘oe fonua hono fataki e siokehe moe kui ‘ae kau taki 'a hono sino ha mai meiate ia ‘i hotau fonua.

'Oku 'ikai koe label teuteu fa'itoka 'ae moto hotau fonua, 'ae "Otua mo Tonga ko hoku tofi'a". 'Oku ha'u fakataha ia pea moe "responsibility" mamafa 'aupito kihe kau taki 'oe pule'anga, kau taki lotu, kae 'uma'a 'ae kakai 'oe fonua kenau tauhi 'ae fonua koia 'aki e founga 'oku faka'Otua ('ihe 'ofa) he koe moto 'oku faka'Otua. Koe lahilahi pe 'etau mavahe mei ai, kuo lahilahi mai leva moe ngaahi nunu'a 'oku 'ikai faka'Otua. 

Faka'apa'apa atu

'Etuate Saafi

Email: etu@ihug.co.nz